Sheela-na-Gig, Hoer of Heilige?

 

De Sheela-na-Gig in Kilpeck.

De lokale bevolking noemt ze liefkozend ‘Hag’ (heks) of ‘Idol’ (afgod), ‘evil eye stone’, ‘hag of the castle’, ‘witch on the wall’ of ‘witchs’ stone’ en wie ooit op de Britse eilanden oude kerken en/of kastelen bezocht heeft, heeft misschien wel eens in verwondering staan kijken naar ingemetselde stenen met daarop een opmerkelijke afbeelding van een vrouw die zichzelf exhibitioneert: een Sheela-na-Gig. Hoewel deze afbeeldingen tot de verbeelding spreken en ook heden ten dage nog controversieel zijn, is er weinig bekend over de oorsprong en de betekenis van deze, zichzelf tonende, vrouwen.

Een Sheela na Gig is een gebeeldhouwde afbeelding, in de Keltische stijl, van een magere vrouw die grijnzend haar vulva opent. Het is echter geen erotisch beeld; het is een lelijke vrouw met een overdreven groot, kaal hoofd met uitpuilende ogen, een grijns, rimpels, een mager lijf met zichtbare ribben en hangende borsten, die een overdreven grote vulva open houdt of er naar wijst. Het lijkt erop dat de vrouwfiguur expres lelijk wordt afgebeeld om te imponeren met hun krachtige uitstraling.

Momenteel zijn er nog maar slechts 146 Sheela-na-Gigs bekend; 101 in Ierland en 45 in Engeland. De vroegste Sheela-na-Gigs zijn te vinden op plaatsen die aan vrouwen zijn gerelateerd zoals kerken met een naam zoals St. Helena of, zoals in Ierland, de heilige Catherine die bekend is als Catherina van Alexandrië, de beschermvrouw bij bevallingen. De Sheela-na-Gigs kunnen verschillende maten en vormen hebben maar hebben met elkaar gemeen dat ze te vinden zijn op muren van kerken en kastelen en vrijwel altijd in de buurt van ingangen zoals poorten, deuren en vensters.                                         Slechts 80 afbeeldingen bevinden zich nog op hun oorspronkelijke plek, voornamelijk op plaatsen uit de tijd van de Anglo-Normandische overheersing  (1140-1180). Het is opvallend dat ze regelmatig te vinden zijn op bouwwerken uit deze periode omdat juist toen de, op de Godin georiënteerde, kunst werd vernietigd en heidense aspecten van de kerk zwaar werden gecensureerd.                                                                                  Soms lijkt het erop of de afbeeldingen geen oorspronkelijk deel zijn van de kerk maar dat ze er later op zijn aangebracht. De stenen met daarop de Sheela-na-Gigs zouden dus ouder kunnen zijn. Dit zou verklaren waarom ze van een andere steensoort zijn dan de rest van het gebouw, waarom de afmetingen niet in verhouding zijn en de erosie en verwering afwijken.                                                                                                                                             In de loop der jaren zijn er veel afbeeldingen vernield, meegenomen of verstopt en een enkele bevindt zich in een museum. Niet alleen de betekenis en de herkomst, waarover later meer, van deze Sheela na Gigs, ook de herkomst van de naam is een raadsel.

Etymologie

Het eerste deel van de benaming van de Sheela-na-Gig is wel duidelijk: Sheela, Sheila, Síle of Síla is een veel voorkomende meisjesnaam in Ierland. Het is daarom niet verwonderlijk dat een afbeelding van deze figuur, die verreweg het meest voorkomt in Ierland, deze naam draagt.                                            De Engelse achtervoegsels gig, gigg of geig, zowel als het Ierse Gigh zijn Bargoense namen voor het vrouwelijke geslachtsdeel.                                                Sheela-na-Gig kan, afhankelijk van de locatie ook onder een aantal alternatieve benamingen voorkomen, met een daarbij behorende verklaring:               Sheela-na-Ghee betekent ‘de vrouw met de vagina’,                                                                                                                                                                           Síle ina Giob, betekent ‘vrouw op haar hurken’,                                                                                                                                                                                     Síle na gCíoch, betekent letterlijk: de oude heks met de borsten. Dit is misschien niet de meest voor de hand liggende uitleg omdat niet alle Sheela-na-Gigs worden afgebeeld met borsten. en Shilling a gig, kan verwijzen naar een oorspronkelijke Ierse dans: de gig.

Het afgekorte Sí (uit Síla ina Giob of Síle na gCíoch) verwijst ook naar de ‘hag‘ of spirituele vrouw van de Sídhe, de bewoners van de Ierse Otherworld of Elfenrijk; het rijk van bovennatuurlijke wezens of het rijk van de doden. Toont deze benaming een link aan met bovennatuurlijke krachten?

Het woord Hag wordt tegenwoordig vrij vertaald met ‘heks’ maar het is ook de benaming voor een oude, lokale, vrouw die met magie bekend is en genezing kon brengen met behulp van spreuken, of de benaming voor een vroedvrouw. Een vroedvrouw is aanwezig bij een geboorte en opent de poort naar de wereld voor de geest van het nieuwe leven. In vroeger tijden dacht men dat deze geest via dezelfde weg ook weer terug ging naar de baarmoeder van de Aarde. Een levenscyclus als het ware. De Sheela zou dan de vrouwelijke drie-eenheid behelzen: meisje, moeder, oude vrouw.

De vulva is een heilig symbool voor geboorte en leven en symboliseert sinds de oude steentijd (paleolithicum) oude levensgewoonten en regeneratieve krachten van moeder Aarde in heel Europa. Er zijn passage graven bekend die zijn gebouwd in de vorm van de Godin, waarin de passage symbool staat voor de vagina en de tombe voor de baarmoeder (tomb and womb).                                                                                                                                           Ook in Mesopotamië komen we een verwijzing tegen die eventueel een link zouden kunnen zijn naar de Sheela-na-Gig. Nu-gugstaat hier voor zuiver en onbevlekt.

Betekenis

Afhankelijk van de periode waarin men leefde heeft de Sheela-na-Gig veel betekenissen toegeschreven gekregen. Sommige meer aannemelijk dan de andere. Door het ontbreken van gedegen documentatie hierover is het bijna onmogelijk om met zekerheid te zeggen wat de betekenis van deze afbeeldingen is. Het is evengoed mogelijk dat de Sheela-na-Gig in een eerdere tijdsperiode een andere betekenis had dan in een latere. In vele (tevens oude) culturen symboliseert de vulva de ingang naar de baarmoeder, het is een krachtig en suggestief symbool en werd met eerbied bekeken.

 

Venus van Willendorf

Kan de Sheela-na-Gig een overblijfsel zijn van de (Heidense, Keltische) Moeder Godin religie of een afgod? Men denkt dat dit symbool al bekend was tijdens de vroege prehistorie en in de Keltisch Christelijke periode in de 5eeeuw.

Voor veel mensen is de Sheela een symbool van vruchtbaarheid. Echter, de getoonde lichaamsdelen; clitoris, anus en de structuur van de schaamlippen zijn niet van belang voor reproductie. Godinnen- of vruchtbaarheidsbeelden uit de oudheid benadrukten vruchtbaarheid door de nadruk te leggen op buik en borsten (denk hierbij aan de Venus van Willendorf). Er zijn wel verhalen bekend van parochies die een losse steen met daarop een Sheela-na-Gig uitleenden aan een vrouw ter ondersteuning bij haar bevalling of die werd getoond aan bruiden op hun trouwdag. Als de steen zodanig geplaatst is dat men het aan kan raken is te zien dat erover gewreven is. Het zo loskomende gruis zou genezend zijn en/of vruchtbaarheid bevorderen.

 

Illustratie Charles Eisen

Een andere veel gehoorde theorie is dat de Sheela-na-Gig het kwaad zou afweren. Zij zou hierbij deel uitmaken van de apotropaeïsche magie (onheil afwerend) en dezelfde functie hebben als bijvoorbeeld de Nazar Boncug, het blauwwitte oog dat we kennen uit de gebieden rond de Middellandse zee. Door de afbeelding te plaatsen boven deuren, vensters en poorten kan het kwaad niet binnen komen.

In folkloristische verhalen komen we ook het begrip anasyrmategen wat letterlijk betekent; het opheffen van de rok. Door hun rok op te tillen en hun geslachtsdeel te tonen vervloeken deze vrouwen de kwade geesten. Het bekendste voorbeeld hiervan komt uit de fabel ‘Le Diable de Papefiguière’ uit 1674van Jean de la Fontaine (1621-1695).

De vertegenwoordigers van de Christelijke kerk gebruikte de Sheela-na-Gig graag als morele lering, als ontmoediging van de seksuele lusten, een waarschuwing tegen de zonde van het vlees en een zondig en verderfelijk bestaan. Als je toch zwichtte voor de lust dan wachtte je eeuwige verdoemenis. De afbeelding van de vrouw die haar geslachtsdeel toont getuigt niet van liefde voor de vrouw, zij is een zondig schepsel, verantwoordelijk voor de zondeval in de tuin van Eden. Dat verklaart echter niet waarom de Sheela’s, naast kerken, ook gevonden worden op kastelen of waarom ze zo hoog zijn geplaatst dat ze bijna uit het zicht zijn verdwenen. Of zijn ze zo hoog geplaatst om aan te geven dat het kwaad niet alleen menselijk hoeft te zijn maar ook ‘van boven’ kan komen? Hoe dan ook, door de Sheela-na-Gigs te plaatsen boven poorten, deuren en vensters stralen ze, door de opvallende afbeelding, kracht uit.

Oorsprong

Er zijn nooit oude geschriften gevonden die de oorsprong en de betekenis van de Sheela’s benoemden en zodoende is het moeilijk om een sluitende verklaring voor ze te vinden. In de loop der tijd zijn er vele onderzoekers bezig geweest met de intrigerende afbeelding en zelden kwamen zij tot een gelijkluidende conclusie. Nadat men in de Victoriaanse tijd geschokt reageerde op de afbeeldingen, ontstond er aan het begin van de 20eeuw een hernieuwde interesse in de Sheela-na-Gigs. Voor die tijd vond men de afbeeldingen maar lelijk en waren ze veelal te vinden op gebouwen die ernstig in verval waren geraakt.  Er zijn theorieën dat de Sheela-na-Gig teruggaat tot de prehistorie, dat ze uit het Midden-Oosten komt en dat de afbeelding werd verspreid door pelgrims die vanuit Spanje en Frankrijk naar de Britse eilanden trokken. Ook in Spanje en Frankrijk zijn soortgelijke afbeeldingen te vinden, zij het in mindere mate.

Sommige onderzoekers zien een overeenkomst met Baubo, een figuur afkomstig uit de mythe van de aardegodin Demeter. Persephone, de dochter van Demeter, werd ontvoerd door Hades, de god van de onderwereld. Vanaf dat moment is het land dor en onvruchtbaar. Demeter wordt opgevrolijkt door Baubo door haar geslacht te tonen. Als Persephone terugkeert, keert ook de vruchtbaarheid van het land terug. Het grootste verschil tussen Baubo en een Sheela-na-Gig is dat Baubo wél borsten, billen, buik en een gezicht heeft.

 

Sheela-na-Gig in Kilnaboy, Ierland 

Conclusie

Misschien komen we nooit met zekerheid te weten wat de werkelijke betekenis van de Sheela-na-Gig is. Voor mij blijft het een fascinerende afbeelding waarnaar ik graag op zoek ga tijdens mijn reizen naar het buitenland.

Het is bijna komisch om tot de conclusie te komen dat de Sheela-na-Gig de vrouw op uitdagende wijze toont, in een periode dat de positie van de vrouw en de macht die ze hadden werd vernietigd maar vandaag de dag wordt gezien als een beeld van vrouwelijkheid, feminisme, vrouwelijke kracht en vruchtbaarheid.

 

Een van de weinige afbeeldingen van een Sheela-na-Gig met een partner: Sean-na-Gig. Devizes, Engeland.
Dit artikel verscheen eerder in het Frontier Magazine in het september/oktober nummer in 2015